چكيده

هنر ایرانی ، برگرفته از حس درونی هنرمند و آمیخته با فرهنگ ، مذهب و آیین‌های معنوی است. هنرمند ایرانی مطابق با اصول بنیادین اسلامی که در قالب مولفه­های فوق عنوان شده، هنر خویش را به کمال مطلوب می­رساند. معماری و طراحی شهری نیز به عنوان یک هنر سعی در ایجاد فضاهای شهری هویتمند و واجد کیفیت محیطی دارد. تجلی عوامل فرهنگی مذهبی در شکل شهر نه تنها عاملی در جهت شناساندن فرهنگ، عقاید و آداب و رسوم مردم یک شهر می­باشد بلکه سبب حفظ و زنده نگهداشتن آن ویژگی­ها، ایجاد فضای شهری مختص آن فرهنگ و اعتقادات مردم آن شهر به جای تقلید کورکورانه از فرهنگ غربی و ایجاد نمادها و فضاهای بیگانه غربی در سرزمین با اصالت شرقی خواهد بود. آیین­ها با داشتن سه ویژگی کلان تکرارپذیری در زمان و مکان مشخص، برخورداری از ماهیتی نمادین و استعاری و کنش و فعالیتی اجتماعی، با سه مولفه اصلی شهر شامل کالبد، معنا و فعالیت در تعامل و ارتباط تنگاتنگ است. تماشاخانه از جمله بناهایی است که با کارکرد امروزین به عنوان عنصری از معماری مدرن تلقی می شوند که در آن جایی برای شکلگیری نمایش های آیینی چون تعزیه که جزیی  از فرهنگ غنی اسلامی است وجود ندارد . در این نوشتار برآنیم تا با تاکید بر مفهوم فضا در معماری و کالبد در شهر های ایرانی اسلامی به خوانشی بر  هماوردجویی میان تماشاخانه به عنوان شاخصی در معماری مدرن و نمایش تعزیه به عنوان شاخصی در هنرهای نمایشی و آیینی بپردازیم 

1.مقدمه

تمدن اسلامی نمونه برجسته یک تمدن سنتی است که در آن حضور اصول لایتغیر خاصی که در طول زمان و پهناي مکان بر این تمدن سایه افکنده، به روشنی پیداست. هنر اسلامی چیزي بیش از پرتو و انعکاس روح، و چه بسا بازتاب وحی قرآنی در دنیاي خاکی نیست. ایران در طول تاریخ اسلام همواره یکی از مراکز اصلی هنراسلامی بوده است و معماري ایرانی ، از جمله غنی­ترین زمینه­هاي تجلی آن. معماري ایرانی دورة اسلامی کوشیده است تمامی وجوه و ویژگی­هاي خود را براي نیل به وحدت تلفیق کند. جشن­ها و آیین­ها به عنوان رویدادهای تکرارشونده و دوره­ای، چرخه زندگی و ابدیت جهان را به ما یادآور می­شوند. مهم­ترین اصول آیین­ها در همگرایی با هنر های اسلامی سنت­گرایی، رسمی سازی، عناصر قدیمی و ویژگی­های دیدنی و جذاب می­باشد. با توجه به این موضوع که خواستگاه شکل­گیری مراسم آیینی، شهرها هستند بنابراین در ابتدای پژوهش به بررسی شهر و نقش آن در آیین­های مذهبی من جمله تعزیه پرداخته خواهد شد سپس به رابطه بین تماشاخانه و تعزیه پرداخته خواهد شد.

تعریف شهر از دیدگاه اسلامی

شهر اسلامي همانند ساير شهرهاي حوزه­هاي تمدني غير اسلامي با استفاده از شيوه­هاي شهرسازي تمدن‌هاي مغلوب شده توسط اسلام و اتكا به شكل و الگوي فرهنگي جديد در شهرسازي كه از دين جديد در سرزمين‌هاي فتح شده نشأت گرفته، ويژگي‌هايي دارد كه داراي وجوه اشتراك زياد با يكديگر و خصايص متمايز كننده نسبت به ساير شهرهاي غير اسلامي است.

ديانت اسلام با توجه به امکان رشد و تعالي بهتر استعدادهاي انسان در محيط شهري، از مناديان و مشوقان جدي شهر نشيني بوده و تاريخ اسلام نيز با محوريت يافتن مدينه است که وارد مرحله تأسيسي خود مي‌شود. شهر يا مدينه به واسطه برخورداري از امکان تجميع سه حوزه مختلف حيات اجتماعي انسان يعني اقتصاد، فرهنگ و سياست در يک مکان، به پيشبرد اهداف تکاملي نوع بشر بهتر ياري مي‌رساند. با شهر است که انسان قدرت خليفة اللهي خود را محقق مي‌سازد(ابن القضاعي، 190:1377).

هنوز تعریفی کامل از شهر اسلامی و خصوصیات آن ارائه نشده است و لازم است که متفکران، علاقمندان و متخصصان واجد شرایط در تحکیم مبانی نظری و ارائه تعریفی جامع و مانع در این موضوع اهتمام ورزند.

“نخستين ويژگي براي شهر اسلامي اين است كه شهر اسلامي محل عبادت و مركز نشر و توحيد اسلامي است. بنابراين تجلي كالبدي چنين شهري بايد در راستاي تعالي بخشيدن به ارزش‌هاي اسلامي، شكل گرفته باشد چون كه فرد مسلمان در آن ساكن است و نيز نخستين مركز توحيد و عبادت پروردگار “خانه كعبه” در شهر ساخته شده است. چنين شهري در نزد خداوند آن‌قدر اهميت دارد كه خداوند به آن قسم ياد مي‌كند.

“اگر بر مبنای روال بنیان نهاده شده توسط شرق شناسان و یا هر شخص با اطلاع دیگری هر شهر تاریخی و بنا نهاده شده توسط مسلمانان را شهر اسلامی بنامیم به ناچار پذیرفته­ایم، که اولاً، الگویی کالبدی و عینی و زمینی در عین حال واحد برای هر اسلامی وجود دارد و چون این کالبد مناسب عصر حاضر نیست به ناچار باید رها شود و ثانیاً، به دلیل آن‌که این‌گونه شهرها عمدتا در بسیاری از موارد پاسخگوی نیازهای فنی عصر حاضر نیستند به ناچار این موضوع القا می‌شود که شهر اسلامی متعلق به گذشته است و در عصر حاضر امکان ادامه‌ی حیات و یا تجلی ندارد”. (امین زاده و دیگران، 1379).