چکیده: 

باغ ایرانی را می­توان یکی از بزرگترین دستاوردهای فرهنگ وتمدن ایرانی به شمار آورد که در طول سالیان متمادی نمایندة نوع نگاه انسان ایرانی به جهان پیرامون بوده و بخشی از هستی­شناسی او را شکل داده است. در حقیقت کانسپت باغ در طول تاریخ تحت تاثیر جهان­بینی سرزمین­های مختلف بر نمودهای عینی متنوعی دلالت دارد؛ و این موضوع نگارنده را بر آن داشت تا به دنبال پاسخ این پرسش­ها باشد که کانسپت باغ در هند توسط باغساز چگونه در آثار نمودار شده است؟ از آنجا که باغسازی در هند الگویی ایرانی-اسلامی دارند این سوال مطرح شد که آیا این الگو همچنان در طول تاریخ باغسازی هند دوام داشته است؟

به دنبال سوالات مطروحه به کمک مطالعات کتابخانه­ای به مقایسه تطبیقی نمونه هایی از باغسازی هندی پرداخته شد و همچنین تاثیر عناصر کالبدی و کیفی در باغ های ایرانی از جمله هندسه، نظام کاشت، آبیاری و کوشک ها بر باغسازی هند مورد بررسی قرار گرفته است.

1-1مقدمه

طرح باغ ایرانی و ساختمان­های آن غالباً آمیزه­ای است از سبک معماری و باغ­سازی پیش از اسلام و شیوه معماری بعد که ویژگی­های کلی معماری ایرانی را داراست و با نام معماری اسلامی شناخته می­شود(نعیما،1390: 3). در حقیقت منشاء اصلی پیدایش باغ­ها به سالیان پیش از اسلام باز می­گردد از آغاز یکجانشینی در فلات بزرگ ایران زمین و پرداختن به کار کشاورزی و نقش­کردن جنبه­های مختلف زندگی خود بر روی اشیای سفالین که در آن­ها نقش آبگیرهایی دیده می­شود که اطراف آن­ها را درخت زندگی احاطه کرده است و برخی دیگر دنیا را نشان می­دهد که به چهار قسمت تقسیم شده است و گاه آبگیری هم در وسط آن مشاهده می­شود. این نوع طرح متقاطع، که در آن یک محور ممکن است از محور دیگر درازتر باشد، به صورت طرح نمونه باغ­های ایران درآمد و نام چهارباغ بر آن اطلاق گردید(ویلبر،1348: 19). معماری و چگونگی خیابان­بندی و درختکاری و گلکاری باغ­های ایرانی تا سرزمین­های دوردست هم نفوذ یافته و از شبه قاره هند تا سرزمین اسپانیا کشیده شده است(نعیما،1390: 3). همانطور که بیان شد الگوی چهارباغ ایرانی به عنوان اولین الگوی باغ­های رسمی جهان، مورد استفاده بسیاری از تمدن­های دور و نزدیک قرار گرفته است با توجه به این موضوع نگارنده بر آن است در مقاله­ای که پیش روست، ابتدا نگاهی به چهارباغ ایرانی و عناصر کالبدی و کیفی موجود در باغ ایرانی بیاندازد و سپس تاثیر این عناصر را در باغسازی هند مورد بررسی قرار دهد.

1-2شناخت کالبدی و عناصر کیفی موجود در باغسازی ایرانی

در باغ ایرانی همانند معماری ایرانی هیچ چیز بی­موردی وجود ندارد؛ آنچه مفید و لازم است زیبا عرضه می­شود و جلوهای ازکمال دارد … باغ ایرانی با تمام این اوصاف اثر هنری زیبا، چند منظوره و پرعملکردی است(ابوالقاسمی،1374: 288). باغسازی در ایران زمین به دلیل شرایط خاص اقلیمی، بیشتر تحت تأثیر نظام­های ساخت است؛ به طور کلی باغ با ترکیب عوالی نظیر هندسه، آب، گیاهان وعمارت … شکل می­گیرد. ویژگی خاص اقلیمی و روحیه خاص ایرانیان، موجب عملکردگرا شدن آنان در زمینه معماری وباغسازی گردیده است. در باغسازی؛ این عملکردگرایی در قالب نظام­مند شدن باغ ایرانی مشهود می­باشد و هر گونه خوانش دراین زمینه نیز بر مبنای این مفاهیم صورت گرفته است(پورمند و کشتکارقلاتی،1390: 58).از جمله عوامل کالبدی و کیفی موجود در باغ ایرانی می توان به هندسه، آبیاری و کاشت و عمارت موجود در باغ اشاره کرد.

1-2-1 هندسه در باغ­سازی ایرانی

مهمترین خصوصیات کالبدی باغ­های ایرانی را می­توان در اشکال هندسی آن بیان کرد. به طور کلی  هندسه، اساس هنر و معماري ايراني است. تأثير ساختاري معماري ايراني از هندسه، تعريف و شكل­گيري فضايي، مسايل نيارشي و استاتیکی را تحت تأثير قرار مي­دهد. اين تأثيرگذاري در باغ ايراني كه در پيوند فضاهاي بسته و باز شكل مي­گيرد، در تمامي عرصه­ها به چشم مي­خورد و ما در باغ، گذشته از شكل­گيري هندسي فضاها، شاهد آن هستیم كه فضاهاي باز و عرصه­هاي طبيعي نيز به نظم درآمده و با هندسه قوام مي­گيرند(پورمند و کشتکارقلاتی،1390: 58). به این معنی که توجه به انتظام محوری(ابتدایی­ترین و ساده­ترین اصل هندسی باغ ایجاد محوری در میانه­ باغ و به موازات طول آن می­باشد که به طور معمول در دو طرف این محور درختان سایه­دار قرار دارد)، تقارن(هندسه باغ از تقسیمات راست گوشه تشکیل شده است که مهم­ترین این تقسیمات، انتظام چهاربخشی است، که این انتظام باغ براساس هندسه محوری و تقارن است)، استفاده از فرم­های مربع و مستطیلی، چهارباغ، احداث باغ روی سطح صاف یا شیبدار مد نظر است(به کوشش اعظم لطفی و حسینی اشکوری،1394: 138). باغ­های ایرانی یا در زمین مسطح بنا می­شدند و باغ­های دشتی بودند، یا در زمین شیبدار که امکان می­داد باغ را با آبشار­ها و درخت­های بیشتر زیباتر بسازند. همچنین در باغ ایرانی، شکل مربع که فاصله بین اجزاء را به طور ساده و روشن نشان می­داد از اهمیت خاصی برخوردار بود(نعیما،1390: 32). با توجه به این موضوع در باغ ايراني، مرز قطعي ميان درون و بيرون باغ بر مبناي شكل هندسي مربع يا مستطيل تعريف مي­شود، اما اين تناسب هندسي علاوه بر تعيين حدود بيروني باغ پايه و مبناي تقسيم فضاهاي دروني نيز مي­باشد. فضاي كلي درون باغ به تبعيت از ساختار هندسي خود، توسط خطوط عمود بر هم، به فضاهاي جزئي­تري تقسيم مي­شود. عمدتاً دو محورعمود بر هم كل فضاي باغ را به چهار قسمت تقسيم مي­كنند و كوشك درون باغ را نيز متناسب با فضاي تقسيم شده در نقاط مختلف، به صورتیکه گاه بناي اصلي در وسط باغ بود و از چهار طرف ديده مي­شد و بناهاي فرعي و سردر در اطراف بودند يا اينكه بناي اصلي باغ یک طرف بود و بناهاي فرعي در اطراف و همچنین در برخي از باغ­ها نيز كوشك به نسبت یک سوم درامتداد محور طولي قرارداشت، مي­ساختند. اما در تمام اين با غها در مقابل بنا حتماً یک ميان كرت و يا یک فضاي مستطيل شكل به­عنوان آبنما قرارداشت(پورمند و کشتکارقلاتی،1390: 58).